ÇERKES KÜLTÜRÜNDE TEMEL KAVRAMLAR
Adıge; Çerkeslerin kendilerine verdiği isim. Adıge-Abhaz grubuna mensup olan Adıgeler, Kafkasya’nın yerli halklarından olup, başlıca boyları şunlardır; Abzekh, Besleney, Bjeduğ, Cemguy, Hatıkoay, Kabardey, Mehoş, Natuhay, Şapsığ, Ubıh vb.
Çerkes; 1330’lu yıllarda literatüre geçen “Çerkes” kelimesi 14 ve 15. asırlarda sadece Adıgeler için kullanılmaktaydı. Bu isim, 13. asırdaki politik gelişmelerden, Moğolların Alanları dağa sıkıştırıp, Türk Kavimlerinin Kafkas Topraklarına yerleşmeye ve yer isimlerini Türkçeleştirmeye başlamasından sonra ortaya çıkmıştır. Cenevizli İnteriyano’nun belirttiğine göre Rum ve Greklerin “Zikhi” dedikleri, Moğollların önceleri “Serkesuf ” dedikleri kavme, Türkler Çerkes demişlerdir. Türkiye’de Osmanlı Döneminde “Muhacirîn-i Çerâkise” şeklinde kullanılan terkibin devamı mahiyetinde Kafkasya’dan göç ettirilmiş bütün kavimler için ortak bir isim olarak “Çerkes” adı kullanılmaktadır. Bu isim, günümüz Kafkasya’sında sadece Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde yaşayan Çerkesler için Kullanılmakta olup, diğerleri Adıge, Abhaz, Kabardey, Abzekh, Bjeduğ, Şapsığ, Besni, Hatıkoay vb. kendi kavim adlarını kullanmaktadır.
Diyaspora; Sürgün, dağılma anlamına gele ve Yahudilerin, Filistin dışında yaşadıkları yerleri ifade eden diyaspora terimi bugün muhâcerat, yani herhangi bir kavmin, anavatanı dışında soydaşlarının yaşadığı yerler için kullanılmaktadır. Çerkes diyasporası Türkiye, Suriye ve Ürdün başta olmak üzere İsrail, Irak, Lübnan, Mısır, Yugoslavya, ABD. vs. ülkelerden oluşmaktadır.
Hoh; Tebrik, dua manasına gelen bu kelime, kutlanması gereken bir olay karşısında olayın failini tebcil (yüceltmek) için, ayakta ve genellikle sofra başında sarfedilen güzel sözler ve yapılan hayır dualar için kullanılan bir isim olup, Adıge khabzede önemli bir yere sahiptir.
Kafkasya; Doğuda Hazar Denizinden başlayarak, batıda Azak Denizi ve Karadeniz’e kadar uzanan; kuzeyini Rus Bozkırlarının, güneyini ise Kafkas sıradağlarının ve Karadeniz’in oluşurduğu kıt’a koridorudur. Doğudan batıya doğru Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetya, Osetya, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Abhazya ve Adıgey Cumhuriyetlerinden oluşan Kafkasya, 41-45 kuzey enlemleri ile 38-48 doğu boylamları arasında, Avrupa Kıt’asının güney doğusunda yer alır. Bölgenin bu günkü toplam yüzölçümü yaklaşık 125 bin km2 olup, Müslüman yerli nüfus 5 milyon civarındadır.
Khabze; Töre; Adıge toplumunda ferdi ve sosyal hayatın tamamını düzenleyen teamüli (yerleşmiş) kaideler bütünü.
Khase; Divan, parlamento; Adıge toplumunda önemli kararların alındığı ihtiyar meclisi. Günümüz Kafkasya’sında bu kavram dernekler için kullanılmaktadır.
Pselıho; Muhabbet arkadaşı, aşık. Düğün, zekhes vb. merasim ve toplantılarda tanışıp arkadaş olan kız veya erkek. Çoğunlukla evlilikle neticelenen bir muhabbet süreci.
Pşı; Kendine mahsus toprağı, üretim araçları, işçileri ve hizmetlileri olan bey.
Thamade; “Tanrının beğenip makbul saydığı” anlamına gelen ve Adıge khabzede çok mühim bir mevkiye sahip olan bu kavram, başkan için kullanıldığı gibi yaşlı zat ve koca için de kullanılır. Thamadenin, khabzeyi çok iyi bilmesi, hatip ve sabırlı olması gerekir.
Zekhes; Uzun kış gecelerini hoşça geçirmek, misafiri hoş tutmak gibi gerekçelerle bir araya gelen gençlerin, kendilerinden daha olgun bir büyüğün (thamade) nezaretinde düzenlediği eğlence meclisleri.
(Kafkas Vakfı)